Kozłek lekarski, waleriana - jak rozpoznać, właściwości, uprawa

Kozłek lekarski, zwany także walerianą, to wytrzymała bylina o atrakcyjnym wyglądzie i leczniczych właściwościach. Wysokie łodygi kozłka są zwieńczone białymi kwiatostanami przyciągającymi owady zapylające. Dowiedz się jak rozpoznać kozłka lekarskiego i jakie ma on właściwości lecznicze. Podpowiadamy też jak wygląda uprawa kozłka lekarskiego w ogrodzie i jakie zastosowanie może mieć słynna waleriana.

Kozłek lekarski, waleriana - Valeriana officinalis
Fot. depositphotos

Kozłek lekarski - jak rozpoznać

Kozłek lekarski (Valeriana officinalis), popularnie określany jako waleriana, jest byliną należącą do rodziny kozłkowatych (Valerianaceae). W naturze roślina występuje w Azji i Europie, w tym także w Polsce. Porasta wilgotne zarośla, łąki i brzegi zbiorników wodnych.

Kozłek lekarski dorasta do 2 m wysokości. Roślina ta ma wiązkowy system korzeniowy i krótkie, pionowe kłącze. Na wzniesionej, silnej, bruzdowanej, słabo rozgałęzionej łodydze są osadzone pierzaste liście - dolne ogonkowe, górne siedzące.

Od czerwca do sierpnia pojawiają się drobne, białe kwiaty kozłka lekarskiego. Pachnące i miododajne kwiaty są zebrane w baldachy. Kwitnący kozłek przyciąga wiele gatunków owadów i jest źródłem pożywienia dla pszczół, trzmieli i innych owadów zapylających. Owocem kozłka są drobne niełupki.

Kozłek lekarski, waleriana - Valeriana officinalis
Fot. depositphotos

Kozłek lekarski, waleriana - właściwości i zastosowanie

Surowcem leczniczym jest korzeń kozłka lekarskiego zawierający: olejki eteryczne, garbniki, kwasy organiczne, alkaloidy i walepotrianty. Ziele kozłka zawiera podobne substancje czynne, ale obecnie nie stosuje się go w ziołolecznictwie.

Właściwości lecznicze kozłka miały zastosowanie już w starożytności do leczenia astmy, chorób płuc oraz układu moczowego. W średniowieczu kozłek i jego preparaty miały zastosowanie uspokajające, przeciwskurczowe i wyciszające. W XVII w. korzeń kozłka był stosowany do leczenia bezsenności, kaszlu, skurczów menstruacyjnych i bólu mięśni, a liści używano do robienia okładów na siniaki i stłuczenia. Natomiast w czasie I wojny światowej żołnierze, u których stwierdzono syndrom stresu pourazowego, byli leczeni naparem z kozłka.

Współcześnie tzw. krople walerianowe na bazie kozłka mają zastosowanie nasenne oraz uspokajające. Ich lecznicze właściwości można także wykorzystać przy bólach menstruacyjnych oraz żołądkowych, ponieważ kozłek działa rozkurczowo.

Kozłek lekarski, waleriana - Valeriana officinalis
Fot. depositphotos

Właściwości kozłka mają zastosowanie w kosmetyce - napary i szampony działają leczniczo na skórę głowy zwalczając łupież i łojotok. Popularne są także szampony z kozłkiem dla zwierząt. Koty uwielbiają zapach tej rośliny, dzięki czemu spokojniej znoszą zabiegi pielęgnacyjne.

Kozłek może być sadzony w ogrodach angielskich i naturalistycznych. Dobrze komponuje się z roślinami takimi jak: jeżówka, świerzbnica polna, kocimiętka, kłosowiec ogrodowy czy ostrożeń łąkowy.

Kozłek lekarski - jak smakuje, jaki ma zapach

Kozłek lekarski ma gorzkawy smak a za sprawą olejków eterycznych także intensywny zapach przypominający ponoć woń kozła. Polska nazwa nawiązuje właśnie do owego specyficznego zapachu wydzielanego przez roślinę.

Kozłek lekarski, waleriana - przeciwwskazania

Lecznicze preparaty z kozłka, bardzo popularne i skuteczne, nie powinny być jednak przyjmowane przez kobiety w ciąży oraz karmiące piersią, dzieci do 12 roku życia, oraz osoby cierpiące na padaczkę i problemy z wątrobą.

Przeciwwskazaniem do stosowania waleriany jest także przyjmowanie leków uspokajających, obniżających poziom cholesterolu oraz antydepresantów. Uspokajające i nasenne działanie kozłka lekarskiego sprawia, że nie powinno się po niego sięgać prowadząc lub obsługując pojazdy mechaniczne.

Preparatów z kozłka nie należy łączyć z alkoholem oraz stosować przez okres dłuższy niż 2-3 tygodnie. Mogą bowiem powodować zaburzenia czynności przewodu pokarmowego oraz bóle głowy.

Waleriana dla kota - jak działa

Działający uspokajająco na człowieka kozłek lekarski może mieć odwrotny wpływ na koty, często powodując u nich nadpobudliwość. Zawarte w roślinie substancje sprawiają, że waleriana imituje kocie feromony otumaniając i odurzając zwierzaki na kilkanaście minut. Podekscytowane zapachem koty tarzają się, turlają a nawet ślinią. Poza silnym pobudzeniem, waleriana działa na koty także relaksująco i antystresowo.

Koty uwielbiają poduszki aromatyzowane walerianą
Fot. depositphotos

Waleriana dla kota jest polecana zwłaszcza dlatego, że jest bezpieczna dla zwierząt - nie sposób jej przedawkować. Wystarczy rozsypać kilka kawałków korzenia kozłka lekarskiego po mieszkaniu lub posypać szczyptą zmielonego korzenia waleriany ulubione kocie zabawki, żeby zapewnić kotu rozrywkę.

Dla zestresowanych kotów warto nabyć specjalistyczne krople i kapsułki mające za zadanie wyciszyć i uspokoić pobudzone zwierzęta.

Zapamiętaj!
Pamiętaj, żeby podawać swojemu kotu tylko produkt naturalny lub dedykowany kotom, czyli np. aromatyzowane poduszki, zabawki wypełnione suszonym korzeniem lub walerianę w sprayu. Absolutnie nie wolno podawać kotom preparatów dla ludzi - tak zwane krople walerianowe, poza wyciągiem roślinnym, zawierają alkohol, który jest niezwykle szkodliwy dla zwierząt.

Kozłek lekarski, waleriana - uprawa

Kozłek lekarski nie ma dużych wymagań uprawowych i łatwo się rozprzestrzenia. Dobrze prezentuje się zarówno w ogrodzie ziołowym jak i na mieszanej rabacie.

Uprawa kozłka lekarskiego najlepiej udaje się na cienistych lub półcienistych stanowiskach. Roślina ta najlepiej rośnie na żyznych, przepuszczalnych i dość wilgotnych glebach gliniastych lub gliniasto-piaszczystych. W ogrodzie najlepiej sadzić go na naturalistycznej rabacie lub nad brzegiem oczka wodnego.

Kozłek lekarski, waleriana - Valeriana officinalis
Fot. depositphotos

W uprawie kozłka lekarskiego korzystne jest usuwanie chwastów i spulchnianie gleby, a także nawożenie roślin nawozami o wysokiej zawartości azotu.

Aby uniknąć samosiewu kozłka lekarskiego po kwitnieniu warto przyciąć pędy kwiatostanowe jeszcze zanim rośliny zawiążą nasiona. Jesienią ścinamy nisko pędy i liście przygotowując rośliny do zimy. Odporny kozłek dobrze znosi mrozy i nie wymaga osłaniania.

Kozłek lekarski - jak sadzić, kiedy siać nasiona

Mrozoodporny kozłek może być siany do gruntu jesienią lub wiosną. Można także wysiewać nasiona latem na rozsadniku pod warunkiem, że rośliny będą regularnie podlewane przez cały sezon wegetacyjny.

W celu przyspieszenia uprawy kozłka lekarskiego warto wysiewać kozłka pod osłonami w lutym do skrzynek lub doniczek. Gotową rozsadę sadzi na miejsce stałe w pierwszej połowie maja. Zalecana rozstawa sadzenia kozłka lekarskiego wynosi 30 x 30 cm.

Przy siewie wiosennym należy nasiona poddać stratyfikacji przez około 4 tygodnie umieszczając je na przykład w lodówce. Nasiona kiełkują w temperaturze ok. 5°C a wschody pojawiają się 12-20 dni po siewie.

Sadzonki kozłka lekarskiego można także uzyskać wykopując roślinę wiosną lub jesienią i dzieląc ją na części. Każda powinna mieć mocne korzenie i przynajmniej dwa pąki.

Kozłek lekarski, waleriana - zbiór

Korzenie i kłącza kozłka zbiera się późną jesienią pierwszego lub drugiego roku uprawy. Wykopujemy je, gdy roślina przekwitnie a pędy zbrunatnieją i zaschną. Zazwyczaj ma to miejsce w październiku. Część nadziemną usuwamy a korzenie myjemy, czyścimy i suszymy w ciepłym i przewiewnym miejscu.

mgr inż. Anna Błaszczuk

Przeczytaj również:

• Rośliny lecznicze i prozdrowotne w Twoim ogrodzie!
• Jadalne chwasty ogrodowe. Jakie chwasty można jeść?
• Zioła na obniżenie cholesterolu

Opracowano na podstawie:
1. P. Czikow, J. Łaptiew, Rośliny lecznicze i bogate w witaminy, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1983, s. 177-184;
2. J. Kresanek, Rośliny lecznicze, Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa 1983, s. 202;
3. G. Vocke, Rośliny lecznicze od A do Z, Wydawnictwo Klub dla Ciebie, Warszawa 2005, s. 57-58.