Jarząb pospolity, jarzębina - właściwości, odmiany, przycinanie

Jarząb pospolity, określany też jako jarzębina, to drzewo lub duży krzew o pierzastych liściach i charakterystycznych czerwonych owocach, utrzymujących się do późnej jesieni. Poza walorami ozdobnymi warto docenić też właściwości lecznicze jarzębu pospolitego. Podpowiadamy jak wygląda uprawa jarzębiny w ogrodzie, jak wykonać przycinanie jarzębu pospolitego aby zachował ładny pokrój, a także jakie odmiany jarzębu najlepiej sprawdzają się w ogrodowych nasadzeniach.

Jarząb pospolity - Sorbus aucuparia
Fot. pixabay

Jarząb pospolity - opis jak wygląda

Jarzębina, czyli jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), należy do rodziny różowatych (Rosaceae). Występuje powszechnie na terenie całej Europy, a także w Azji Mniejszej. W Polsce spotkać go można w stanie naturalnym zarówno na nizinach jak i w rejonach górskich.

Jarząb pospolity dorasta do wysokość 10-15 m i przybiera formę drzewa lub dużego krzewu. Korona z wiekiem staje się coraz bardziej kulista i może osiągać 6 m średnicy.

Charakterystyczne dla jarzębiny są podłużne, nieparzysto-pierzaste liście o długości około 20 centymetrów, złożone z 9-15 listków. Jajowate listki o piłkowanej krawędzi blaszki mają długość do 6 cm. Z wierzchu ciemnozielone, a od spodu omszone, jesienią przebarwiają się na pomarańczowo i czerwono. Młode liście po roztarciu pachną marcepanem.

Jarząb pospolity kwitnie w maju. Drobne, białe kwiaty zebrane są w gęste, płaskie baldachogrona o szerokości do 15 cm. Zebrane w kiście owoce jarzębiny są kuliste, intensywnie pomarańczowe, a następnie czerwone. Owoce zaczynają się wybarwiać już w lipcu. Dojrzewają we wrześniu i utrzymują się na drzewach do października. Są chętnie zjadane przez ptaki.

Owoce na jarzębinie mogą się utrzymywać aż do zimy
Fot. pixabay

Jarząb pospolity a szwedzki - różnice

Poza jarzębem pospolitym, w naszych ogrodach spotykany bywa też jarząb szwedzki (Sorbus intermedia). Na szczęście odróżnienie tych roślin od siebie jest dość łatwe.

Dla jarzębu pospolitego charakterystyczne są duże pierzaste liście przebarwiające się jesienią na czerwono. Liście jarzębu szwedzkiego są owalne, płytko klapowane, od spodu pokryte szarym kutnerem. Jesienią przebarwiają się na żółto.

Jesienią liście jarzębiny są czerwone
Fot. pixabay

Owoce obu gatunków wyglądają podobnie, lecz owoce jarzębiny są znacznie bogatsze w cenne dla zdrowia substancje. Dzięki temu jarząb pospolity ma znacznie szersze zastosowanie niż jarząb szwedzki.

Oba gatunki są wykorzystywane w celach kulinarnych. Jednak w przypadku owoców jarzębiny wymagana jest obróbka termiczna, ponieważ zawarty w nich kwas parasorbowy nadaje gorzki smak oraz może wywoływać nudności, wymioty i biegunkę. W przypadku jarzębu szwedzkiego ten problem nie występuje.

Zestawienie różnic pomiędzy omawianymi gatunkami jarzębu zebraliśmy w tabeli.

Jarząb pospolity - właściwości lecznicze

Owoce jarzębiny warto włączyć do codziennej diety, gdyż zawierają między innymi witaminy C i K, beta-karoten, kwasy organiczne, garbniki i sole mineralne. Działają przeciwzapalnie, przeciwmiażdżycowo i osłaniająco na wątrobę. Poprawiają krążenie oraz regulują metabolizm. Dzięki dużej zawartości witaminy C wzmacniają organizm oraz wspierają w walce z infekcjami i przeziębieniem. Warto zatem docenić właściwości lecznicze owoców jarzębiny. Owoce jarzębu pospolitego nadają się do sporządzania wyśmienitych konfitur, marynat, dżemów i nalewek.

Przepis na konfiturę z owoców jarzębiny:
Owoce gotujemy w wodzie 3 razy po 3-4 minuty aby pozbyć się goryczy. Następnie około 2 kg owoców wsypujemy do przygotowanego wcześniej syropu z wody i cukru (1:1) i wolno gotujemy przez około 60 min. Odstawiamy do wystygnięcia, po czym znowu gotujemy. Czynność powtarzamy kilkakrotnie, aż owoce staną się szkliste. Następnie przekładamy do słoików.

Konfitura z owoców jarzębiny
Fot. depositphotos

Jarząb pospolity - zastosowanie

Jarząb pospolity często spotykany jest na terenach miejskich. Ze względu na niewielkie wymiary i skromne wymagania jest polecany do nasadzeń ulicznych. Można go skomponować z równie odpornymi roślinami, takimi jak berberys, tawuła czy pięciornik, tworząc ozdobne nasadzenia, którym niestraszne miejskie zanieczyszczenia.

Dawniej jarzębina sadzona była cmentarzach, gdyż wierzono w jej moc powstrzymywania dusz zmarłych, tak aby nie udawały się poza granice cmentarza. Dziś drzewo to sprawdza się jako mało wymagająca roślina na cmentarz, która zachowuje swoje czerwone owoce jeszcze na Wszystkich Świętych.

Jarząb pospolity w ogrodzie najlepiej wygląda sadzony pojedynczo jako soliter. Można go sadzić również w niewielkich grupach. Wspaniale prezentuje się w towarzystwie wysokich traw lub w wiosennym zestawieniu z tulipanami, narcyzami czy hiacyntami.

Jarząb pospolity - odmiany

Spośród ozdobnych odmian jarzębu pospolitego najczęściej spotykane to:

Jarząb pospolity 'Pendula' - to odmiana o przewieszających, długich pędach zwieszających się aż do ziemi, a czasem nawet płożących. Osiąga średnio 3 m. wysokości i tyle samo szerokości. Owoce utrzymują się długo, bo aż do stycznia.

Jarząb pospolity 'Fastigiata' - to odmiana kolumnowa osiągająca 7 m. wysokości i 3 m. szerokości. Drzewo doskonale sprawdzi się w małych ogrodach, zwłaszcza, że wolno rośnie. Odmiana często wykorzystywana w przestrzeni miejskiej ze względu na dużą odporność na zanieczyszczenia.

Coraz częściej na naszym rynku pojawiają się odmiany mieszańcowe jarzębu pospolitego krzyżowanego z innymi gatunkami owocującymi, tak, aby pozbyć się gorzkiego smaku oraz zwiększyć plonowanie. Oto kilka z nich:

Jarząb 'Beissneri' - drzewo dorastające do wysokości 5-7 m, o stożkowatej koronie. Owoce kwaskowate, pozbawione goryczki, można spożywać nawet na surowo. Świetne do wyrobu dżemów i soków.

Jarząb 'Granatnaja' - karłowa odmiana jarzębu o bardzo dużych, granatowych i słodkich owocach. Przybiera formę krzewu dorastającego do wysokości zaledwie 60-80 cm.

Jarząb 'Krasavica' - to mieszaniec jarzębu pospolitego z gruszą. Jego owoce są bardzo duże (ok. 1,5 cm średnicy) i mają soczysty pomarańczowy miąższ o słodko-kwaskowatym, orzeźwiającym smaku z lekką goryczką. Owoce można jeść zarówno na świeżo jak i po obróbce termicznej. Osiąga wysokość 3-5 m i doskonale sprawdza się sadzona na terenach zieleni miejskiej.

Jarząb pospolity - Sorbus aucuparia
Fot. pixabay

Jarząb 'Aleja Krupnaja' - to niewysoka, bo 2, 5 - 3 metrowa odmiana o kulistej, szerokiej koronie. Jej duże owoce osiągają do 2 g każdy i wyróżniają się słodko - kwaśnym smakiem prawie pozbawionym goryczy.

Jarząb 'Krasnaja Krupnaja' - odmiana ta zawiązuje duże kuliste owoce o żółto-czerwonej, nieco pomarszczonej, cienkiej skórce i słodko-kwaskowatym, soczystym miąższu. Obficie plonuje. Osiąga wysokość 4-6 m. Korona drzewa ma kształt szerokiego stożka z lekko zwisającymi gałęziami.

Jarząb 'Burka' - to odmiana powstała ze skrzyżowania jarzęba pospolitego z krzyżówką jarzęba i aronii. Jej ciemnoczerwone owoce są dwukrotnie większe od owoców jarzębiny i mają intensywnie słodki smak. Nadają się do bezpośredniego spożycia. Jest to odmiana plenna, odporna na mróz, choroby oraz szkodniki.

Jarząb 'Likjornaja' - jej czarne owoce doskonale nadają się do wyrobu nalewek i win owocowych.

Jarząb pospolity - uprawa

Uprawa jarzębu pospolitego jest dosyć łatwa. Jarzębina najczęściej kupowana jest w pojemnikach i może być sadzona prawie przez cały rok, gdy tylko warunki pogodowe na to pozwalają. Roślina łatwo się przyjmuje i nie wymaga specjalnych zabiegów pielęgnacyjnych po posadzeniu.

Jarząb pospolity to gatunek o niewielkich wymaganiach uprawowych, może rosnąć nawet na piaskach, gdyż jego system korzeniowy jest szeroki i głęboki. Jarząb preferuje gleby przepuszczalne, wilgotne i lekko kwaśne. Jest w stanie wytrzymać niedobory wody, ale nie znosi zalewania korzeni. Drzewo to można sadzić zarówno na stanowiskach ciepłych, słonecznych, jak i zacienionych.

Jarząb pospolity - Sorbus aucuparia
Fot. pixabay

Jarzęby są dość odporne na zanieczyszczenia powietrza oraz niezwykle odporne na mróz (należą do strefy mrozoodporności roślin 4). Mogą być zatem sadzone na terenie całej Polski i nie wymagają zabezpieczania na zimę.

Nawożenie jarzębu pospolitego zazwyczaj nie jest konieczne. Jego własne, opadłe liście, rozkładając się dostarczają drzewku substancji pokarmowych. Gdy zauważymy, że jarząb słabiej rośnie, możemy go zasilić rozkładając pod rośliną dojrzały kompost.

Jarząb pospolity - przycinanie

Jarzęby dobrze znoszą przycinanie pędów. Cięcie sanitarne jarzębiny najczęściej wykonujemy na przedwiośniu usuwając suche i chore gałęzie. Skracamy także nadmiernie wybujałe pędy, nadając koronie pożądany kształt. Pędy ścinamy tuż nad rozgałęzieniem albo nad pąkiem skierowanym na zewnątrz korony.

Nabierz pewności w przycinaniu roślin owocowych

Jeżeli nie masz pewności jak wykonać cięcie lub po prostu boisz się to robić, pomoże Ci fantastyczna książka „Szkoła cięcia 2” poświęcona przycinaniu drzew i krzewów owocowych.

Jest to druga część bestsellerowej książki „Szkoła cięcia”, w której Autorki Lucyna i Alicja Grabowskie w prosty i jasny sposób wyjaśniały tajniki cięcia roślin ozdobnych. Pierwszą książkę "Szkoła cięcia" za prosty język i wyraźne, dokładne rysunki pokochali posiadacze ogrodów w całej Polsce. Książka szybko stała się bestsellerem - 20 tysięcy sprzedanych egzemplarzy!

„Szkoła Cięcia 2” sprawi, że nabierzesz pewności w przycinaniu drzew i krzewów owocowych i nauczysz się tak ciąć rośliny, aby rosły zgodnie z Twoimi oczekiwaniami oraz obficie owocowały. Po lekturze tej książki prawdopodobnie całkowicie zmieni się Twoje podejście do cięcia roślin!

mgr inż. Anna Błaszczuk

Opracowano na podstawie:
1. Frazik-Adamczyk M., Drzewa małych przestrzeni, cz. IV, Odmiany o koronach parasolowatych i zwisłych w Szkółkarstwo 5/2004 s. 11-12;
2. Mynett M., Tomżyńska M., Krzewy i drzewa ozdobne, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1977, s. 35;
3. Czekalski M., Drzewa i krzewy liściaste, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1995, s. 149-150;
4. Bachofer M., Mayer J., Drzewa, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2007, s. 132;
5. Przybyłowicz A., Polska. Drzewa. Encyklopedia ilustrowana, Carta Blanca 2010, s. 72;
6. Pokorny J., Drzewa znane i mniej znane, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1992, s. 92;
7. Katalog roślin drzewa, krzewy byliny, Agencja Promocji Zieleni Sp. z o.o., Warszawa, 2016, s. 134-135.

Przeczytaj również:

Dereń jadalny - właściwości, uprawa, odmiany
Dereń jadalny jest krzewem ozdobnym, atrakcyjnym przez cały rok. Wczesną wiosną pojawiają się na nim żółte kwiaty, pod koniec lata czerwone owoce, a jesienią ładnie przebarwiają się liście. Owoce derenia jadalnego cenione są za właściwości lecznicze, można z nich sporządzić słynną nalewkę "dereniówkę" i liczne przetwory. Więcej...

Sumak octowiec - odmiany, uprawa, rozmnażanie, jak się pozbyć
Sumak octowiec ma tylu zwolenników co wrogów. Jest atrakcyjny, efektownie przebarwia się jesienią, ale też niezwykle szybko się rozrasta dzięki odrostom korzeniowym. Zobacz jakie odmiany sumaka octowca warto wybrać do ogrodu, jak wygląda uprawa sumaka w ogrodzie i co warto zrobić zanim go posadzimy. Więcej...

Jagoda kamczacka - odmiany, uprawa, sadzenie, rozmnażanie
Jagoda kamczacka jest dość mało popularnym u nas krzewem jagodowym. Tymczasem owoce jagody kamczackiej są smaczne i niezwykle bogate w witaminy, a roślinę do uprawy w naszym kimacie predysponuje wysoka mrozoodporność i dość niewielkie wymagania. Poznaj najlepsze odmiany jagody kamczackiej do uprawy na działce i zobacz jak wygląda sadzenie, uprawa oraz rozmnażanie jagody kamczackiej. Więcej...