Dąb - gatunki i odmiany, uprawa, rozmnażanie

Rodzaj Dąb (Quercus) obejmuje około 500 gatunków występujących na całej półkuli północnej. Te okazałe, długowieczne drzewa od wieków stanowią symbol siły i zdrowia. W sprzedaży dostępne są zarówno wysokie, jak i karłowe odmiany dębów. Te drugie mają szansę zmieścić się nawet w niewielkim ogrodzie. Można także spotkać dęby zimozielone. Przedstawiamy gatunki i odmiany dębów polecane do małych i większych ogrodów. Zobacz, jak wygląda uprawa dębu w ogrodzie oraz poznaj sprawdzone sposoby na jego rozmnażanie.

Dąb - Quercus
Fot. pixabay

Jak wygląda dąb

Rodzaj dąb (Quercus) należy do rodziny bukowatych (Fagaceae) i obejmuje kilkaset gatunków drzew. Większość z nich dożywa setek lat. W naturze dęby można spotkać w Europie, Azji, Afryce oraz w obu Amerykach. W Polsce naturalnie występują rodzime dęby: szypułkowy i bezszypułkowy oraz gatunki sprowadzone z innych krajów: dąb czerwony, błotny i burgundzki. W dobie ocieplenia klimatu w ogrodach i parkach można także sadzić zimozielone gatunki dębu: japoński, korkowy i dąb Turnera.

Dęby są drzewami dużymi i rozłożystymi, ale wyhodowano odmiany o rozmiarach pasujących także do małych ogrodów. Liście dębów zazwyczaj są zielone, sztywne, klapowane lub wrębne, najczęściej opadają na zimę (choć istnieją też dęby zimozielone). Jednopienny dąb na tym samym drzewie ma kwiaty męskie i żeńskie, jednak zebrane w osobne kwiatostany. Po przekwitnięciu na dębie rozwijają się orzechy, zwane popularnie żołędziami.

Liście i żołędzie dębu czerwonego - Quercus rubra
Fot. pixabay

Jak szybko rośnie dąb

Dęby są drzewami dość szybko rosnącymi. W ciągu 10 lat dąb średnio dorasta do wysokości od 3 do 6 m. Najszybciej rosną dąb czerwony i dąb błotny, które po 10 latach uprawy mogą osiągnąć 5 - 6 m wysokości.

Dąb - właściwości i zastosowanie

Majestatyczne dęby są ozdobą ogrodu a ich żołędzie pożywieniem wielu gatunków zwierząt i ptaków. Ze względu na długowieczność i wyjątkową urodę dębów hodowcy stworzyli odmiany tych drzew charakteryzujące się niewielkim wzrostem. Ciekawe liście oraz atrakcyjne kolory sprawiają, że dęby doskonale prezentują się jako solitery w ogrodach, parkach oraz na skwerach.

Drewno dębów - twarde i wytrzymałe - stanowi doskonały materiał do produkcji mebli. Dawniej używano go także do budowy okrętów oraz budynków.

Bogate w garbniki kora, liście i żołędzie dębu są od wieków wykorzystywane w medycynie ludowej. Lecznicze właściwości dębu wykorzystuje się do łagodzenia zmian skórnych, żylaków, hemoroidów oraz skaleczeń i otarć. Wyciąg z kory dębu znalazł zastosowanie w kosmetyce - zwalcza stany zapalne skóry głowy oraz wpływa korzystnie na kondycję włosów.

Gatunki dębu zrzucające liście na zimę

Dęby spotykane w Polsce w środowisku naturalnym zrzucają liście na zimę. Wśród tych gatunków znajdziemy największy wybór odmian dębów nadających się do sadzenia w ogrodach.

Dąb bezszypułkowy

Dąb bezszypułkowy (Quercus petraea) naturalnie występuje w Europie, w tym w Polsce. Majestatyczne drzewo dorasta do 40 m wysokości a jego korona jest szeroka i nieregularna. Prosty pień dębu pokrywa szara kora, głęboko bruzdowana i szorstka. Skórzaste liście dębu bezszypułkowego są matowe i gładkie, o krótkich ogonkach. Jajowate liście mają regularne i zaokrąglone klapy. Drzewo kwitnie w kwietniu i maju a owocuje dopiero w wieku 40-50 lat.

Dąb bezszypułkowy - Quercus petraea
Fot. AnRo0002, CC0, Wikimedia Commons

W uprawie dąb bezszypułkowy ma mniejsze wymagania niż dąb szypułkowy i lepiej znosi zacienienie. Ten całkowicie mrozoodporny dąb jest zaliczany do strefy mrozoodporności roślin 5A.

Do ogrodów są polecane odmiany dęby bezszypułkowego o niskim wzroście i dekoracyjnych liściach:

• dąb bezszypułkowy 'Borowiany' o wąskich i długich liściach,
• dąb bezszypułkowy 'Columnaris' o kolumnowym pokroju,
• dąb bezszypułkowy 'Insecata' o liściach zielonych z kremowym marginesem
• dąb bezszypułkowy 'Purpurea' o purpurowych liściach.

Dąb błotny

Dąb błotny (Quercus palustris) dorasta do 20 m wysokości i tworzy koronę o szerokim stożkowym kształcie. Liście dębu błotnego są błyszczące, zielone i ostro klapowane, a jesienią przebarwiają się na czerwono i brązowo. Gatunek ten jest mrozoodporny i tolerancyjny w stosunku do podłoża - urośnie zarówno na glebach suchych jak i podmokłych. Znosi krótkotrwałe zalewania.

Dąb błotny - Quercus palustris
Fot. Ksd5, CC0, Wikimedia Commons

Spośród odmian dębu błotnego warte polecenia są odmiany:

• dąb błotny 'Green Dwarf' to odmiana karłowa szczepiona na pniu,
• dąb błotny 'Green Pilla' o wąskim, kolumnowym pokroju,
• dąb błotny 'Isabel' dorastający do 2 - 3 m wysokości
• dąb błotny 'Swamp Pygmy' osiągający 6 m wysokości.

Dąb burgundzki

Dąb burgundzki (Quercus cerris) pochodzi z Europy południowej i Azji Mniejszej i jest jednym z ładniejszych dębów, ale jego drewno ma mniejszą twardość niż innych gatunków. Okazałe drzewo, początkowo smukłe, z czasem staje się rozłożyste. Ciemnozielone liście są grube, lekko pomarszczone a jesienią stają się brązowe. Liście dębu burgundzkiego odznaczają się dużą zmiennością. Czasem nawet na jednym liściu widać po obu stronach nerwu głównego wyraźnie różnice w kształcie blaszki. Żołędzie są duże i głęboko osadzone w miseczkach. Długie frędzelki włosków pokrywają zarówno miseczki żołędzi jak i pąki.

Dąb burgundzki - Quercus cerris
Fot. Karduelis, Public domain, Wikimedia Commons

Dąb burgundzki znosi półcień, suszę, toleruje zanieczyszczenia gleby oraz powietrza. Jest dość mrozoodporny, znosi spadki temperatury do -23°C.

Najciekawsze odmiany dębu burgundzkiego polecane do ogrodów to:

• dąb burgundzki 'Argenteovariegata' o zielonych liściach z kremowymi marginesami,
• dąb burgundzki 'Curly Head' dorastający do 3 m wysokości o poskręcanych liściach,
• dąb burgundzki 'Marmorata' to odmiana karłowa o liściach upstrzonych zielonymi plamkami.

Dąb czerwony

Dąb czerwony (Quercus rubra) jest gatunkiem pochodzącym z Ameryki Północnej i jest uznawany za inwazyjny, bo zaczyna wypierać nasze rodzime gatunki dębów. Ze względu na łatwą uprawę i walory dekoracyjne jest jednak polecany do uprawy w ogrodach i parkach.

Gatunek ten rośnie szybciej niż inne dęby, a jego wymagania uprawowe są mniejsze. Jest także mrozoodporny i wytrzymuje spadki temperatury do -40°C. Efektowny dąb czerwony wyróżnia się dużymi żołędziami oraz dużymi liśćmi, które jesienią przebarwiają się na kolor złoty lub karminowy.

Jesienne zabarwienie liści dębu czerwonego - Quercus rubra
Fot. pixabay

Do najpiękniejszych odmian dębu czerwonego należą:

• dąb czerwony 'Aurea' o intensywnie żółtych młodych liściach,
• dąb czerwony 'Haaren' to odmiana szczepiona na pniu o kulistej koronie,
• dąb czerwony 'Rocket' o pokroju kolumnowym.

Dąb szypułkowy

Dąb szypułkowy (Quercus robur) jest gatunkiem naturalnie występującym w naszym kraju. To duże i rozłożyste drzewo w sprzyjających warunkach rozwija koronę o rozpiętości nawet do 20 m. Pień rozgałęzia się nisko nad ziemią i jest pokryty bruzdowaną, szarobrązową korą. Zielone liście dębu są sztywne, grube, jajowate i klapowane. Żołędzie dębu szypułkowego o długości 3 cm są zebrane po 2-3 na szypułkach.

Dąb szypułkowy - Quercus robur
Fot. pixabay

Dąb szypułkowy ma spore wymagania glebowe i podobnie jak inne gatunki dębów preferuje miejsca słoneczne i zaciszne. Jest w pełni mrozoodporny, ale młode pędy oraz kwiaty są wrażliwe na wiosenne przymrozki.

Z pośród wielu niewysokich odmian dębu szypułkowego do uprawy w ogrodach warto polecić takie jak:

• dąb szypułkowy 'Concordia' o złocistych młodych liściach,
• dąb szypułkowy 'Irtha' o głęboko powcinanych, strzępiastych liściach,
• dąb szypułkowy 'Variegata' o zielonych liściach z kremowym marginesem.

Dąb zimozielony

Znaczna większość uprawianych u nas gatunków dębów traci liście na zimę, ale w rejonach kraju o łagodniejszym klimacie można z powodzeniem uprawiać dęby zimozielone. Ceną za zimozielone ulistnienie jest słabsza mrozoodporność zimozielonych gatunków dębu.

Dąb japoński

Dąb japoński (Quercus acuta) to drzewo zimozielone liściaste występujące naturalnie w Azji. Jego drewno było używane od wieków do produkcji rękojeści toporów oraz różnych narzędzi. Obecnie jest wykorzystywane do wyrobów wysokiej jakości drewnianych mieczy, instrumentów muzycznych i ozdób. Gatunek ten wolno rośnie osiągając 10-15 m wysokości i ma zwartą, gęstą koronę. Skórzaste, eliptyczne liście są osadzone na długich i pomarańczowo owłosionych ogonkach. Ciemnozielone liście dębu japońskiego są eliptyczne i ostro zakończone. Niewielkie, wydłużone żołędzie mają kolor pomarańczowobrązowy.

Dąb japoński zimozielony - Quercus acuta
Fot. Daderot, CC0, Wikimedia Commons

Dąb japoński preferuje słoneczne stanowiska, glebę wilgotną i ubogą w wapń. Gatunek ten nie jest w pełni mrozoodporny, wytrzymuje spadki temperatury zaledwie do -12°C. Dlatego wraz z nadejściem zimy należy go osłonić agrowłókniną.

Dąb korkowy

Dąb korkowy (Quercus suber) to zimozielone drzewo uprawiane głównie w Portugalii i Hiszpanii. Drewno tego dębu służy do produkcji korków, którymi zatyka się butelki. Majestatyczne drzewo dorasta do 20 m wysokości i ma szeroką koronę. Dekoracyjnie wygląda pokrzywiony pień dębu korkowego pokryty nierówną, grubą korą. Ciemnozielone liście dębu korkowego są skórzaste całobrzegie lub lekko ząbkowane, a orzechy mają kolor szarobrązowy.

Dąb korkowy - Quercus acuta
Fot. pixabay

Dąb korkowy nie ma dużych wymagań uprawowych. Drzewo to dobrze rośnie w słońcu i półcieniu na przeciętnej glebie. Znosi spadki temperatury do -20°C, ale młode egzemplarze warto na zimę osłaniać przed mrozem i wiatrem.

Dąb Turnera

Dąb Turnera (Quercus x turneri 'Pseudoturneri') powstał w wyniku naturalnej hybrydyzacji dębu szypułkowego z dębem ostrolistnym. Drzewo dorasta do 10-20 m wysokości i ma niski, gruby pień, masywne konary oraz rozłożystą koronę.

Gatunek ten najlepiej rośnie w zacisznych miejscach w żyznej i wilgotnej glebie. W korzystnych warunkach liście dębu Turnera utrzymują się przez cały rok. Dość wytrzymały na mrozy dąb znosi spadki temperatury do -24°C, ale zabezpieczony na zimę jest w stanie przetrwać i ostrzejsze mrozy.

Dąb Turnera - Quercus x turneri
Fot. pixabay

Dąb - uprawa i wymagania

Uprawa dębów w ogrodzie najlepiej udaje się w miejscach w pełni nasłonecznionych, chociaż niektóre odmiany dębów poradzą sobie także w półcieniu. Rodzime gatunki są w pełni mrozoodporne, lecz te obcego pochodzenia, zwłaszcza dęby zimozielone są bardziej wrażliwe na niskie temperatury.

Dęby najlepiej rosną na glebach wilgotnych, żyznych, bogatych w próchnicę chociaż dostosują się także do gorszych warunków siedliskowych. Te długowieczne drzewa mają głęboki system korzeniowy i wytrzymałe, elastyczne pędy. Młode okazy należy przez pierwsze 2-3 lata uprawy regularnie podlewać oraz nawozić wiosną i jesienią - w kolejnych latach nie potrzebują już tych zabiegów.

Dąb - przycinanie

Dęby dobrze znoszą przycinanie i podobnie jak inne drzewa wymagają wiosennego cięcia sanitarnego. Żeby miały ładną i regularną koronę po posadzeniu przywiązujemy drzewka do palików. W okresie spoczynku (zimą) usuwamy pędy, które mogłyby konkurować z przewodnikiem. Gdy drzewa osiągną 2-3 m wysokości, zaczynamy formowanie korony dębu - usuwa się najniższe pędy a pozostałe skraca.

Dąb - rozmnażanie

Rozmnażanie dębów jest dość łatwe i możliwe do wykonania we własnym zakresie.

Jeżeli chcemy rozmnożyć dąb w z nasion wystarczy w kwietniu wysiać żołędzie w gruncie lub w nieogrzewanym namiocie foliowym. Rośliny dość wolno się rozwijają - po 2-3 latach osiągają wysokość 40-50 cm.

Popularny jest także sposób rozmnażania dębów przez sadzonki pędowe pobrane z 2-7 letnich drzewek. W czerwcu - po zakończeniu wiosennego przyrostu pędów, ale jeszcze przed wykształceniem pąków - pobieramy 10-20 cm sadzonki wierzchołkowe i umieszczamy w nieogrzewanym tunelu foliowym lub na parapecie. Pojemniki z sadzonkami osłaniamy szkłem lub folią aż do września by zapewnić im podwyższoną wilgotność powietrza. Zimę rośliny powinny spędzić w nieogrzewanym pomieszczeniu, a wiosną - na przełomie marca i kwietnia - można je przesadzić na rozsadnik albo od razu na miejsce stałe.

Dęby można także rozmnażać przez szczepienie. Rozmnażanie dębu tym sposobem wykonujemy w połowie marca w szklarni lub tunelu foliowym. Uniwersalną podkładką dla wielu gatunków dębów jest dąb szypułkowy więc to na niej możemy szczepić zrazy w klin lub na przystawkę boczną. Po zaszczepieniu roślin w tunelu utrzymujemy wysoką wilgotność powietrza oraz temperaturę na poziomie 15°C.

mgr inż. Anna Błaszczuk

Przeczytaj również:

• Drzewa ozdobne do małego ogrodu
• Krzewy ozdobne łatwe w uprawie
• Drzewo jak parasol. Najpiękniejsze drzewa o parasolowatej koronie
• Miniaturowe drzewka ozdobne do ogrodu

Opracowano na podstawie:
1. P. Bąblewski, Szczepienie zimowe gatunków liściastych w Szkółkarstwo 1/2014;
2. W. Bugała, Drzewa i krzewy, PWRiL, Warszawa 1979, s. 161-169;
3. M. Czekalski, Drzewo roku 2001 - Dąb. cz. 2. Gatunki i odmiany zagraniczne w Szkółkarstwo 3/2001, s. 33-35;
4. R. Domańska, Święty dąb w Zieleń Miejska 2020/ 10, s. 42-45.