Sosna - gatunki i odmiany polecane do ogrodu

Sosna (Pinus) to rodzaj roślin iglastych obejmujący około 120 gatunków występujących na całej półkuli północnej. Zazwyczaj są to drzewa mało wymagające i odporne na mróz. W sprzedaży dostępne są wysokie, jak i karłowe odmiany sosny - każdy może znaleźć coś dla siebie. Przedstawiamy gatunki i odmiany sosny polecane do ogrodów i do donic na balkonach i tarasach. Zobacz, która sosna najlepiej sprawdzi się w Twoim ogrodzie!

Atrakcyjne odmiany sosen w formie drzewek szczepionych na pniu
Fot. depositphotos

Sosna bośniacka

Sosna bośniacka (Pinus heldreichii) w naturze rośnie głównie na Bałkanach oraz w Grecji i Bułgarii. Gatunek ten osiąga do 20 m wysokości. Dla ogrodników dostępnych jest wiele niewielkich i kompaktowych odmian sosny bośniackiej. Stożkowa korona sosny bośniackiej jest regularna i gęsta. Wzniesione gałązki są porośnięte przez rosnące w parach, ciemnozielone igły. Młode, wiosenne przyrosty mają srebrzystobiałą barwę i pięknie podkreślają ciemną zieleń starszych pędów. Ozdobą sosny bośniackiej są także szyszki, o głębokiej, fioletowoniebieskiej barwie, która utrzymuje się aż do następnego roku. Dojrzewając, szyszki zmieniają kolor na brązowy.

Sosna bośniacka - Pinus heldreichii
Fot. depositphotos

Sosna bośniacka nie ma dużych wymagań, urośnie zarówno na glebie kwaśnej, jak i zasadowej. Preferuje podłoża przepuszczalne, piaszczysto-gliniaste i dość wilgotne. Ten gatunek sosny dobrze rośnie w pełnym słońcu, nie bojąc się mrozu (strefa mrozoodporności roślin 6A), ani silnych wiatrów. Poniżęj przedstawiamy najpopularniejsze odmiany sosny bośniackiej polecane do ogrodów.

Sosna bośniacka 'Compact Gem' - to odmiana karłowa o wąskiej, gęstej, stożkowej koronie. Wolno rośnie osiągając do 2 m wysokości. Wzniesione pędy są pokryte przez ciemnozielone, błyszczące, przylegające do pędów igły. Odmiana ta jest odporna na choroby i szkodniki.

Sosna bośniacka 'Malinki' - po 10 latach osiąga zaledwie 1,5 m wysokości. Jej gęsta, regularna korona ma pokrój szerokiego stożka. Wzniesione pędy sosny porośnięte są ciemnozielonymi igłami. To doskonała odmiana sosny bośniackiej, mało wymagająca, odporna na zanieczyszczenia i mróz. Kompaktowe drzewko dobrze prezentuje się zarówno na klombie, jak i w pojemniku.

Sosna bośniacka 'Satellit'
Fot. Agnieszka Kwiecień (Nova), CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons

Sosna bośniacka 'Satellit' - wolno rosnąca sosna o pokroju wąskostożkowym. Po 10 latach osiąga 2 m wysokości i 1 m średnicy, ale po wielu latach może dorosnąć nawet do 5 m wysokości. Dekoracyjne pędy są skierowane do góry pod ostrym kątem, lekko łukowato wygięte do środka. Igły intensywnie zielone o długości 6-10 cm. Młode szyszki w atrakcyjnym kobaltowym kolorze, potem brązowieją. Jest to bardzo odporna odmiana sosny bośniackiej, która dobrze znosi susze i niskie temperatury, a także nie ma dużych wymagań co do podłoża.

Sosna bośniacka 'Schmidtii' - rośnie bardzo wolno, przyrastając około 3 cm rocznie. Odmianę tą charakteryzuje kulisty pokrój niewymagający korygowania. Wzniesione pędy drzewa pokryte są jasnozielonymi, krótkimi i sztywnymi igłami. Dostępne są zarówno formy szczepione nisko na pniu, jak również prowadzone w postaci niewysokiego drzewka. Odmiana 'Schmidtii' polecana jest do ogrodów skalnych, wrzosowych, a także do uprawy w pojemnikach. Sosna bośniacka 'Schmidtii' jest mało wymagająca i odznacza się wysoką mrozoodpornością.

Sosna czarna

Sosna czarna (Pinus nigra) rośnie dziko w krajach basenu Morza Śródziemnego oraz w Azji. Jest smukłym drzewem dorastającym do 50 m wysokości. Rośnie dość szybko, bo około 50 cm na rok. Korona drzewa jest luźna, o nieregularnym kształcie. Pień sosny czarnej pokrywa szarobrązowa kora, a jej igły są płaskie, długie, ostre i ciemnozielone. Jajowate, niewielkie szyszki początkowo mają kolor zielony, zmieniający się wraz z dojrzewaniem na jasnobrązowy.

Sosna czarna - Pinus nigra
Fot. depositphotos

Sosna czarna nie ma dużych wymagaÅ„ glebowych, ale najlepiej roÅ›nie na podÅ‚ożu wapiennym. To odporne drzewo poradzi sobie na stanowisku piaszczystym, jaÅ‚owym i wietrznym dobrze znoszÄ…c suszÄ™, sÅ‚oÅ„ce, upaÅ‚ i zanieczyszczone powietrze. Sosna czarna wytrzymuje spadki temperatury do -26°C, wiÄ™c nie jest gatunkiem w peÅ‚ni mrozoodpornym w naszym klimacie.

Żeby wyeksponować szeroką, nieregularną koronę wyższych odmian sosny czarnej warto ją sadzić pojedynczo, jako soliter. Niższe odmiany, o kolumnowym lub kulistym pokroju, doskonale prezentują się na klombach, w ogrodach skalnych lub leśnych.

Sosna czarna - Pinus nigra
Fot. depositphotos

Sosna czarna 'Green Tower' - rośnie wolno, by po 10 latach osiągnąć ok. 2,5 m wysokości i 0, 5-1 m szerokości. Korona odmiany 'Green Tower' ma wąski, wrzecionowaty pokrój i jest mocno zagęszczona. Wzniesione pędy są grube i gęsto porośnięte przez ciemnozielone i błyszczące igły. Ta mało wymagająca odmiana rośnie prawie na każdej glebie, jest odporna na miejskie zanieczyszczenia oraz całkowicie mrozoodporna. Sosna czarna 'Green Tower' ma szerokie zastosowanie, dobrze prezentuje się sadzona w grupie, jako soliter oraz w postaci szpaleru.

Sosna czarna 'Nana' - po 10 latach dorasta do 2-3 m wysokości. Korona drzewa jest kopiasta i zwarta. Roślina ma niewielkie wymagania glebowe oraz dobrze rośnie w pełnym słońcu. Doskonale prezentuje się na klombach zwłaszcza w mniejszych ogrodach. Sosna czarna 'Nana’ jest odporna na zanieczyszczenia, więc jest doskonałym wyborem na tereny zieleni miejskiej.

Sosna czarna 'Oregon Green' - ta odmiana odznacza się średnim wzrostem - po 10 latach osiąga 3 m wysokości i 2 m szerokości. Jej korona ma kształt regularnego, szerokiego stożka. Ciemnozielone i sztywne igły sosny gęsto porastają pędy. Drzewo jest odporne na mróz, suszę i miejskie zanieczyszczenia. Sosna 'Oregon Green' ma małe wymagania, dobrze rośnie na prawie każdej glebie.

Sosna czarna 'Pyramidata' - to odmiana o pokroju kolumnowym. Jej skierowane ku górze pędy są grube i gęsto porośnięte długimi, ciemnozielonymi igłami. Drzewo rośnie dość wolno, 15-20 cm rocznie. Ze względu na kolumnowy pokrój odmiana 'Pyramidata' jest wykorzystywana do tworzenia przestrzennych kompozycji, szpalerów i zielonych ścian chroniących przed wiatrem. Odmiana jest mrozoodporna, zaklasyfikowano ją do strefy mrozoodporności roślin 4.

Sosna górska kosodrzewina

Sosna górska kosodrzewina (Pinus mugo) występuje naturalnie w górach Europy wschodniej, także w Polsce. Poszczególne egzemplarze kosodrzewiny bardzo różnią się pokrojem, mogą być niewielkimi drzewami lub płożącymi krzewami. Dostępne są także karłowe odmiany kosodrzewiny szczepione na pniu, prowadzone w postaci małego drzewka z kulistą koroną. Większość odmian sosny górskiej ma igły zielone i sztywne, dość rzadko osadzone. Dekoracyjne są także duże, zimowe pąki kosodrzewiny oraz brązowe, jajowate szyszki.

Sosna górska, kosodrzewina - Pinus mugo
Fot. Nova, CC BY 2.5, Wikimedia Commons

Sosna górska kosodrzewina jest mało wymagająca, odporna na suszę, wiatr i na mróz (strefa mrozoodporności roślin 4). Dzięki temu może być uprawiana właściwie w każdym miejscu. Płożące odmiany kosodrzewiny to doskonałe rośliny okrywowe, wspaniale prezentują się na dużych klombach w towarzystwie innych roślin iglastych oraz bylin. Karłowe odmiany sosny górskiej stanowią doskonałe uzupełnienie ogrodów skalnych, a szczepione na pniu ładnie wyglądają w pojemnikach.

Sosna górska kosodrzewina 'Ophir' - to wyjątkowo piękna odmiana o jaśniejszych końcach pędów. Igły na zimę przebarwiają się na kolor żółtozielony. Jest to roślina płożąca, dorastająca do 1 m wysokości. Odmiana wymaga pełnego słońca, udaje się na każdej glebie i jest mrozoodporna.

Sosna górska 'Mops'
Fot. Raffi Kojian, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons

Sosna górska kosodrzewina 'Mini Mops' - jej zielona, gęsta, kulista korona przypomina piłkę. Sztywne pędy porośnięte są przez krótkie, ciemnozielone igły. Odmiana rośnie bardzo wolno, by po 10 latach osiągnąć zaledwie 25 cm wysokości. Doskonale nadaje się do uprawy w pojemnikach oraz w małym ogrodzie. Podobnie jak gatunek, także kosodrzewina 'Mini Mops’ dobrze rośnie na każdej glebie, na słonecznym stanowisku i jest w pełni mrozoodporna.

Sosna górska kosodrzewina 'Varella' - ma kulistą koronę i ciemnozielone, długie igły. W sprzedaży dostępne są formy szczepione na pniu. Odmiana doskonale prezentuje się w orientalnych ogrodach, na skalniakach oraz uprawiana w pojemnikach. Żeby dobrze rosła i była ładnie wybarwiona, potrzebuje dużo słońca oraz średnio żyznej gleby.

Sosna himalajska

Sosna himalajska (Pinus wallichana) pochodzi z pogórza Himalajów od wschodniego Afganistanu po północną Birmę. Jest średnio wysokim drzewem o piramidalnym pokroju z poziomo ułożonymi pędami. Z wiekiem korona drzewa rozszerza się, tworząc nieco zaokrąglony kształt. Jeśli drzewo rośnie w dobrze nasłonecznionym miejscu, nie gubi dolnych pędów, które długo pozostają zdrowe i zielone.

Sosna himalajska - Pinus wallichana
Fot. depositphotos

W uprawie sosna himalajska dorasta do 25 m wysokości. Długie, sosnowe igły, szarozielone z wierzchu i srebrzyste od spodu, z wiekiem lekko się przewieszają na zewnątrz. Igły sosny himalajskiej mogą brązowieć zimą, szczególnie jeśli drzewo rośnie na obszarze wystawionym na zimne, suche wiatry. Smukłe szyszki sosny są jasnobrązowe i zwisają na długich szypułkach.

Wymagania glebowe i wilgotnościowe sosny himalajskiej są przeciętne. Drzewo dobrze rośnie w dość wilgotnych, kwaśnych, dobrze przepuszczalnych glebach oraz w pełnym słońcu. Gatunek nie jest w pełni odporny na mróz (strefa mrozoodporności 7A). Ze względu na okazały wzrost i szeroką koronę najlepiej sadzić drzewa pojedynczo na trawniku lub w dużym ogrodzie.

Sosna himalajska 'Densa Hill' - to odmiana dorastająca do 7 m wysokości. Jest ona ceniona ze względu na ładny, gęsty pokrój oraz niebieskozieloną barwę igieł. Drzewo toleruje każdą glebę i najlepiej rośnie w pełnym słońcu.

Sosna himalajska 'Nana' - to karłowa, krzewiasta odmiana o kopulastym pokroju, która wolno rośnie i dorasta do 3 m wysokości. Długie igły sosny mają niebieskozieloną barwę. Odmiana 'Nana' dobrze rośnie w pełnym słońcu na przeciętnych glebach. Drzewo bez problemu zniesie polskie zimy (strefa mrozoodporności roślin 5).

Sosna himalajska 'Zebrina'
Fot. KATHERINE WAGNER-REISS, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Sosna himalajska 'Zebrina' - osiąga 10 m wysokości i 6 m szerokości. Odmiana swoją popularność zawdzięcza igłom - niebieskozielonym z jasnożółtymi paskami. Dekoracyjne są także szyszki sosny, owalne, jasnobrązowe i obficie pokryte kroplami żywicy. Drzewo polecane jest zwłaszcza do nasadzeń parkowych oraz do dużych ogrodów. Ta dekoracyjna odmiana najlepiej sprawdzi się w rejonach kraju o łagodnych zimach.

Sosna limba

Sosna limba (Pinus cembra) rośnie na wyżynach i pogórzu od Alp, aż po Karpaty. Drzewo dorasta w naturze do 25 wysokości, natomiast odmiany uprawne osiągają zaledwie 3-4 metry. Gatunek ten tworzy kolumnową i gęstą koronę. Igły limby są niebieskozielone lub szarozielone, zebrane po 5 w pęczku. Drzewo zaczyna rodzić szyszki późno, bo po 20-30 latach. Niewielkie i jajowate szyszki zawierają nasiona będące przysmakiem ptaków i zwierząt.

Sosna limba dobrze rośnie w rejonach o wilgotnym klimacie i częstych opadach deszczu. Drzewo preferuje gleby próchnicze, żyzne i przepuszczalne oraz słoneczne stanowiska. Limba jest odporna na mróz (strefa mrozoodporności roślin 4) i na zanieczyszczone powietrze. Gatunek ten jest polecany do uprawy na terenach miejskich, w parkach i większych ogrodach, a także jako roślina na cmentarz.

Sosna limba - Pinus cembra
Fot. depositphotos

Sosna limba 'Aurea' - to wolno rosnąca odmiana, która po 10 latach dorasta do 1 m wysokości i 0, 5 cm szerokości. Docelowo może osiągnąć 7 m wysokości. Korona limby jest zazwyczaj stożkowa, wąska i dość gęsta. Długie sosnowe igły są zielone u nasady, ale złociste na końcach. Odmiana sosny 'Aurea' jest odporna na suszę i wysokie temperatury.

Sosna limba 'Glauca' - to nazwa zbiorowa dla grupy odmian sosny limby charakteryzujących się intensywnym, niebieskawym zabarwieniem igieł. Drzewo wolno rośnie, docelowo osiągając 20 m wysokości. Korona limby ma regularny pokrój i jest dość gęsta. Drzewo wymaga słonecznego stanowiska i przeciętnych gleb.

Sosna limba 'Stricta' – odznacza się wąską, strzelistą koroną. Ta karłowa odmiana po 10 latach dorasta do 2 wysokości i 0,5 m szerokości. Skierowane ku górze pędy porośnięte są szarozielonymi, dość długimi igłami. Limba 'Stricta' dobrze znosi miejskie zanieczyszczenia i mróz. Odmiana ładnie wygląda jako soliter, może być sadzona w formie szpaleru oraz w zestawieniach z innymi gatunkami.

Sosna pospolita

Sosna pospolita (Pinus sylvestris) naturalnie rośnie w Europie i na Syberii. Drzewa tego gatunku osiągają wysokość 20 - 40 m. Korona sosny pospolitej w młodym wieku ma kształt stożka, później staje się szersza, zaokrąglona, ​​a czasem parasolowata. Odznacza się szybkim wzrostem. Gęsto osadzone igły sosny są niebieskozielone, zimą mogą mieć żółte plamki. Gatunek jest mało wymagający, światłolubny, mrozoodporny (strefa mrozoodporności roślin 3), ale wrażliwy na zanieczyszczenia powietrza.

Sadzonki sosny pospolitej
Fot. depositphotos

Sosna pospolita 'Aurea' - jest odmianą osiągająca ok 2,5 m wysokości w wieku 10 lat. Wyjątkowo dekoracyjne są szarozielone igły tej odmiany, zimą przebarwiające się na żółto. Odmiana 'Aurea' wymaga stanowiska jasnego, ale lekko osłoniętego, ostre promienie słoneczne mogą popalić wrażliwe igły.

Sosna pospolita 'Albyns' - to karłowa, płożąca się roślina, która w ciągu 10 lat rozrasta się na szerokość 100 cm. Jest to doskonała i mało wymagająca roślina okrywowa, porastająca skalniaki, murki i suche skarpy.

Sosna pospolita 'Fastigiata' - ma strzelisty, kolumnowy pokrój i osiąga 10-15 m wysokości. Drzewo nie wymaga przycinania, w naturalny sposób utrzymuje wąski, regularny pokrój. Uwagę zwraca intensywnie niebieskie wybarwienie igieł tego drzewa.

Sosna pospolita 'Ksawerów'
Fot. depositphotos

Sosna pospolita 'Ksawerów' - to odmiana o zwartej i stożkowej koronie. Niewielkie drzewo wolno rośnie, by po 10 latach osiągnąć wysokość 1 m. Odmiana wyróżnia się długimi, poskręcanymi i zielonymi igłami. Roślina pięknie wygląda sadzona pojedynczo na trawnikach lub klombach.

Sosna syberyjska

Sosna syberyjska (Pinus sibirica) naturalnie występuje w Rosji, Mongolii i Kazachstanie oraz w Chinach. Jest to długowieczne drzewo, wolno rosnące, osiągające w uprawie 25 m wysokości. Wąska korona sosny syberyjskiej jest gęsta, stożkowa lub cylindryczna, tworzona przez wzniesione pędy. Igły tego gatunku mają ładny, ciemnozielony kolor z niebieskawym nalotem, są sztywne i lekko wygięte. Drzewo owocuje dopiero po 20-30 latach uprawy i rodzi stożkowe, nieduże szyszki.

Warto wiedzieć!
Nasiona sosny syberyjskiej są jadalne. Wykorzystuje się je głównie do produkcji oleju.

Sosna syberyjska - Pinus sibirica
Fot. depositphotos

Sosna syberyjska jest odporna na cień i mróz (strefa mrozoodporności roślin 3A), najlepiej rozwija się w pełnym słońcu. Drzewo preferuje gleby wilgotne i dość żyzne, choć możne rosnąć także na skałach. Gatunek ten jest polecany zarówno do ogrodów przydomowych, jak i na tereny zieleni publicznej.

Sosna wejmutka

Sosna wejmutka (Pinus strobus) naturalnie występuje w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych. To bardzo dekoracyjne drzewo ma dość luźną, szeroką koroną. Cienkie pędy wejmutki porośnięte są długimi, niebieskozielonymi, miękkimi igłami. Późnym latem i wczesną jesienią część igieł brązowieje i opada. Takie opadanie igieł sosny wejmutki jest zjawiskiem naturalnym i nie należy się nim martwić, o ile nie nasila się nadmiernie. Atrakcyjnie wyglądają szyszki sosny wejmutki, które są wydłużone, cylindryczne i zwisające, pokryte kroplami żywicy.

Sosna wejmutka - Pinus strobus
Fot. depositphotos

Gatunek ten ma małe wymagania uprawowe, jest dość odporny na miejskie zanieczyszczenia, ale za to wrażliwy na rdzę wejmutkowo-porzeczkową. Ze względu na dobrą mrozoodporność (strefa mrozoodporności roślin 5A) sosna wejmutka być uprawiana na terenie całej Polski. To okazałe drzewo nadaje się do nasadzeń parkowych oraz do większych ogrodów. Jako soliter przyciąga uwagę ażurową koroną.

Warto wiedzieć!
Nie zaleca się sadzenia sosny wejmutki w pobliżu krzewów porzeczki czarnej i agrestu, gdyż na te krzewy bardzo łatwo z sosen przenosi się choroba rdza wejmutkowo-porzeczkowa.

Sosna wejmutka 'Horsford' - jest karłowym, wolno rosnącym drzewem. Odmiana ładnie wygląda szczepiona na pniu, tworząc puchatą, niebieskozieloną kulę. Słoneczne stanowisko zapewni wejmutce gęsty pokrój oraz intensywne wybarwienie. Niewysoka roślina polecana jest do ogrodów japońskich, skalnych oraz na rabaty.

Sosna wejmutka 'Green Twist' - ma gęstą, nieregularną, spłaszczoną koronę i osiąga do 0,8 m średnicy. Miękkie igły wejmutki są poskręcane, niebieskozielone z jasnym paskiem. Odmiana ta najczęściej jest szczepiona na pniu na różnych wysokościach. Wejmutka 'Green Twist' jest polecana do ogrodów skalnych, wrzosowych oraz na klomby. Roślina jest odporna na suszę, dobrze rośnie zarówno w słońcu, jak i półcieniu.

Sosna wejmutka 'Pendula' - to bardzo efektowna, płacząca odmiana, która bez podpory przybiera formą płożącą. Jej pokrój jest nieregularny, a zwisające pędy pokryte są długimi, szaroniebieskimi igłami. Sosna rośnie dość szybko, 30-50 cm w ciągu roku. Odmiana ma średnie wymagania uprawowe i źle znosi suszę.

Sosna żółta

Sosna żółta (Pinus ponderosa) w naturze występuje w zachodniej części Ameryki Północnej. Gatunek ten wolno rośnie osiągając w uprawie maksymalnie 25 m wysokości. Strzelisty pień sosny pokryty jest ciemnobrązową korą, która z wiekiem przybiera odcień cynamonu. Kora głęboko pęka i łuszczy się płatami. Stożkowa korona sosny jest luźna i bardzo malownicza. Pędy tego gatunku są krótkie, sztywne i żółtobrązowe, po przełamaniu intensywnie pachną. Igły sosny żółtej są długie, sztywne, kłujące i ciemnozielone, a szyszki sterczące i jajowate.

Sosna żółta - Pinus ponderosa
Fot. depositphotos

Niewielkie wymagania sprawiają, że sosna żółta urośnie nawet na kamienistej, suchej i piaszczystej glebie. Gatunek ten ma także małe potrzeby wodne oraz dobrze znosi miejskie zanieczyszczenia, ale nie jest w pełni mrozoodporna (strefa mrozoodporności roślin 6A). W rejonach kraju o ostrzejszych zimach może przemarzać. Wyższe drzewa dobrze prezentują się sadzone pojedynczo, a odmiany karłowe sosny żółtej ładnie współgrają z roślinami wrzosowatymi, trawami ozdobnymi oraz kwitnącymi bylinami.

Sosna żółta 'Dixie' - jest odmianą karłową o gęstym, kulistym i dość zwartym pokroju oraz krótkich igłach. Drzewo rośnie bardzo wolno, ok. 2,5 cm rocznie. Sosna żółta 'Dixie' ma niewielkie wymagania i jest w pełni mrozoodporna. Odmiana jest polecana do ogrodów skalnych, pojemników oraz na klomby.

Sosna żółta 'Jaune' - odznacza się efektowną, nieregularną koroną. Zimą igły tej odmiany przebarwiają się na żółto. Odmiana rośnie wolno, by po 10 latach osiągnąć ok. 1 m wysokości. Roślina ma niewielkie wymagania uprawowe, dobrze znosi miejskie zanieczyszczenia oraz ostre słońce. Sosna żółta 'Jaune' jest mrozoodporna, zaliczono ją do strefy mrozoodporności 5A.

Sosna żółta 'Penaz' - ma bardzo oryginalny pokrój, na pędzie głównym prawie nie ma pędów bocznych! Drzewo jest przy tym dość wysokie i dorasta do 8-10 m. Długie, szarozielone igły sosny lekko zwisają, nadając jej uroku. Odmiana 'Penaz' najlepiej wygląda sadzona pojedynczo na wyeksponowanym, słonecznym stanowisku.

mgr inż. Anna Błaszczuk

Opracowano na podstawie:
1. Katalog roślin - drzewa, krzewy byliny polecane przez Związek Szkółkarzy Polskich, Praca Zbiorowa, Agencja Promocji Zieleni, Warszawa 2016, s. 35-39;
2. A. Bloom, Iglaki. Ozdoba ogrodu, Elipsa, Warszawa 2002, s. 84-88;
3. M. Mynett, M. Tomżyńska, Krzewy i drzewa ozdobne, Oficyna Wydawnicza Multico, Warszawa 1997, s. 112-114.

Przeczytaj również:

• Co posadzić pod sosnÄ…?
• Przycinanie sosny. Jak i kiedy przycinać sosnÄ™?
• GÄ…sienice na soÅ›nie. Co to jest i czym zwalczyć?
• SoÅ›nica japoÅ„ska - uprawa, odmiany, przycinanie, rozmnażanie